باوجود سر بیرون آوردن غده ی خشکسالی و کم آبی در بسیاری از منطقه های کشور که حتی شهرهای شمالی و سرسبز را نیز گرفتار ساخته، این مشکل بدون شک حاصل نه یک سال و 2 سال، بلکه مدت ها بی توجهی و بی تدبیری در سیاست گذاری و مصرف این نعمت است. آب ایران اکنون در شرایطی قرار دارد که به گفته ی بسیاری از کارشناسان، بی اعتنایی به وخامت اوضاع آن در آینده یی نه چندان دور کشور را با فاجعه یی زیست محیطی درگیر خواهد کرد.

**وضع وخیم منابع آبی کشور

بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی وزارت نیرو وضعیت منابع آبی کشور بسیار وخیم است و بسیاری از کارشناسان بر این باورند که این بحران ایران را در خطر اختلاف‌های منطقه‌ای قرار خواهد داد.

آب مايه حيات و عامل و محرك اصلي فعاليتهاي كشاورزي به شمار مي رود و 70 درصد آب مصرفي جهان به آبياري اختصاص مي يابد بسياري از كشورها بخصوص كشورهايي كه در مناطق خشك و نيمه خشك قرار دارند براي توليد محصولات كشاورزي به آب نياز دارند و بيش از 90 درصد توليدات زراعي و باغي كشور ما نيز حاصل كشت آبي است و در واقع آب محور توسعه كشاورزي است منابع آب تجديدشونده كشور 130 ميليارد مترمكعب است و از 5/89 ميليارد مترمكعب آب استحصال شده در كشور 83 ميليارد آن در بخش كشاورزي مصرف مي گردد (5/93 درصد) و علي رغم محدوديت شديد منابع آب بهره وري و كارآيي استفاده ازاين منابع بسيار پايين است بخش كشاورزي درآينده بايد ضمن مصرف آب كمتر توليد بيشتري را عرضه نمايد.

جمعيت ايران در سال 1300 كمتر از 10 ميليون نفر بوده كه امروز به بيش از 70 ميليون نفر افزايش يافته(1385) و هفدهمين كشور پرجمعيت دنياست و پيش بيني مي گردد در سال 2050 جزو ده كشور پرجمعيت جهان به شمارايد.

ميزان سرانه آب تجديدپذير در سال 1300  حدود 13000 مترمكعب بوده كه درحال حاضر ميزان سرانه آب در كشور به حدود 1900 مترمكعب تقليل يافته و درآينده به مراتب وضع بدتر خواهد شد.

**کاهش 32 درصدی حجم روان‌آب‌های کشور

یکی از آمارهایی که به تازگی در حوزه منابع آبی منتشر شده کاهش 32 درصدی حجم روان‌آب‌های کشور در مقایسه با میانگین بلندمدت است که در نوبه خود فاجعه تلقی می شود و این در حالی است که حجم روان‌آب‌های کشور در سال آبی گذشته ۳۷ میلیارد و ۴۹۳ میلیون مترمکعب و در میانگین بلندمدت، ۸۰ میلیارد و ۵۹۵ میلیون مترمکعب ثبت شده است.

البته داستان تنها به همینجا خلاصه نمی شود چراکه وضعیت منابع آب های زیرزمینی نیز شرایط بدتری نسبت به این اوصاف دارند و بر اساس مطالعات سازمان ملل اگر مردم به اندازه ۴۰ درصد از منابع تجدیدشونده از آب استفاده کنند آن منطقه در مرحله تعادل و اگر بیشتر از ۴۰ درصد استفاده شود در مرحله تنش آبی و اگر بیش از ۶۰ درصد از منابع تجدیدشونده مورد استفاده قرار بگیرد آن منطقه در مرحله بحران قرار گرفته و این در شرایطی است که در حال حاضر ۸۶ درصد از منابع آب تجدیدشونده در ایران مصرف می‌شود.

با توجه به این تفاسیر میزان مصرف آب تجدیدشونده در کشور باید به ۶۰ درصد کاهش یابد که نصب ابزارهای اندازه‌گیری روی چاه‌ها و جلوگیری از برداشت چاه‌های غیرمجاز آب‌های زیرزمینی که جز برنامه های اصلی وزارت نیرو درآمده می تواند تاثیر بسیاری در حل این بحران داشته باشد اما منطقی است که خشکسالی ۱۵ ساله طی مدت زمان کوتاه قابل جبران نباشد اما با این وجود تدوین و اجرایی شدن اینگونه برنامه ها می تواند از سرعت افزایش خشکسالی بکاهد.

علاوه بر این در سال های گذشته ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آب استحصالی در کشور وجود داشته اما در شرایط فعلی این رقم به ۸۸ میلیارد مترمکعب کاهش یافته که این موضوع بیانگر کاهش ۲۵ درصدی میزان آب استحصالی کشوراست.

به علت تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و فرسایش خاک و از بین رفتن مراتع، کاهش روان آب در کشور رخ داده که در این شرایط سهم بخش کشاورزی از ۸۸ میلیارد مترمکعب روان آب موجود در کشور ۶۴ میلیارد مترمکعب است.

**منابع آبی کشور چقدر است؟

باید گفت در حال حاضر ۱۲۰ میلیارد مترمکعب کسری مخزن در کشور وجود دارد که قرار است طی برنامه ۲۰ ساله این عدد به صفر برسد که انسداد چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند در چاه‌های کشاورزی و کاهش دبی خروجی آب چاه‌های مجاز از جمله اقدامات در راستای جبران کسری مخزن آب تدوین شده است.

این موضوع که ایران در بین ۱۸۰ کشور دنیا از لحاظ برخورداری از منابع آب در رتبه ۵۰ و  در بین این کشورها از لحاظ سرانه منابع آب در جایگاه ۱۱۲ دنیا قرار دارد، بیانگر این است که وضعیت کشور در حوزه منابع آبی خوب نیست و باید فکر اساسی برای این بحران کرد.

**خطر بی‌آبی، کم‌آبی و خشکی در یک قدمی ساکنان فعلی کشور است

داریوش مختاری کارشناس حوزه آبی معتقد است اقدامات دولت و بهره‌برداران برای نجات بقایای آبخوان‌ها کافی نیست و باید دانست چنانچه بقایای آبخوان‌ها نجات داده نشود، امکان جابجایی‌های بزرگ جمعیتی در ایران دور از انتظار نیست.

به گفته وی اکنون با توجه به گسترش بی‌رویه کلان شهرها و تجمیع جمعیت در یک محدوده از زیست‌بوم‌ها، دامنه خطرات ناشی از کمبود آب به مراتب افزون‌تر از گذشته است. دست درازی بی حد و مرز به ذخایر راهبردی آبخوان‌ها و منابع آب‌های فسیلی، نشان از خالی از سکنه‌ شدن زودهنگام مناطقی که به این منابع وابسته‌اند، دارد.

مختاری با بیان اینکه اکنون بحث نسل‌های آینده در پرتو مباحث توسعه پایدار مطرح نیست گفت: خطر بی‌آبی، کم‌آبی و خشکی در یک قدمی ساکنان فعلی کشور است. در همین حال، اقدامات دولت و بهره‌برداران از نظر زمانی و منابع اعتباری برای نجات بقایای آبخوان‌ها کافی نیست.

وی تصریح کرد: از دیدگاه راهکارها، تنها بسته جدی دولت برای نجات بقایای آبخوان‌ها "پروژه‌های ۱۵ گانه طرح‌ تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی" است که این طرح تنها به حل بخش جزیی از مساله بحران آب می‌انجامد. به ویژه آنکه زمان زیادی برای پیاده‌سازی این طرح‌ها نیاز است.

به گفته این کارشناس حوزه آب، سازماندهی مالکان چاه‌های آب در قالب پروژه تشکل‌های آب‌بران بنا به اقدامات موجود دست کم به ۴۰ سال زمان نیاز دارد، مگر اینکه بودجه هنگفتی فقط برای این ردیف اعتباری تخصیص یابد. ظرف اعتباری موجود این طرح با آنچه برای نجات آبخوان‌ها مورد نیاز است بسیار محدود است.

مختاری ادامه داد: افزون بر آن، بندهای ۱۵ گانه این طرح‌ها، کل حل مساله را پوشش نمی‌دهد، به طوری که حذف زودهنگام کشاورزی در فضای باز و گسترش کشاورزی در فضای بسته (کشت‌های گلخانه‌ای) راهکاری است که به ظرف بازار مربوط می‌شود و متولی آن، مجموعه وزارت جهاد کشاورزی و بانک کشاورزی است که این دو دستگاه اجرایی، کماکان به همان روال پیش یعنی حمایت‌های فنی و اعتباری از کشاورزی در فضای باز ادامه می‌دهند. برنامه‌های مربوط به توسعه مکانیزاسیون و خرید و واردات و توزیع ماشین‌ آلات کشاورزی، از جمله اقدامات فعلی و فراگیر این دستگاه‌ها است.

**برای حل بحران آب چه باید کرد؟

با این وجود دولت یازدهم نگاه ویژه‌ای را به موضوع آب دارد و وزارت نیرو نیرو برنامه های متعددی را تبیین کرده اما شاید تنها دست وزارت نیرو برای به نتیجه رسیدن و شکست این بحران کافی نباشد و نیاز باشد تا مردم و دیگر وزارتخانه ها نیز درگیر این موضوع شوند.

البته توجه ویژه دولت یازدهم در برنامه ششم توسعه و تدوین برنامه هایی برای حل این بحران می تواند کلیدی برای حل بحران آب باشد اما بازهم نمی توان امید داشت که این بحران دیرینه با تدبیر چند برنامه حل شود و به نظر می رسد که بهترین راهکار بسیج همگانی تمامی سازمان ها و ارگان ها باشد.

به هر صورت باید تاکید کرد که با وجود برخی سیاست‌های موفق چالش اصلی پابرجا است و در صورت ادامه وضعیت و روند فعلی، میزان تقاضای آب به دلیل افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی و صنعتی و اجتماعی، افزایش یافته و میزان منابع آب به دلیل تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی‌ها و کاهش کیفیت منابع آب، کاهش می‌یابد.

در حالی که سیاست‌های گذشته آب برخی از موفقیت‌ها را در پی داشته‌اند، اما چالش‌های مهم باقی مانده‌اند.

این کشورها عمدتا دارای سابقه برنامه‌های سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و عمومی در اجرای سیاست‌های آب در طول چند دهه گذشته هستند. دسترسی به آب و فاضلاب بهبود نسبتا مناسبی داشته است، اما این توسعه نامتوازن بوده است و بسیاری از نقاط روستایی از این امکانات بی‌بهره هستند.

به نظر می‌رسد برای مدیریت بهینه منابع آب و دستیابی به وضع مطلوب در آینده، اقداماتی همچون اعمال مدیریت تقاضا و افزایش آگاهی‌های اجتماعی، اجرای طرح‌های توسعه منابع آب، مهار آب‌های خروجی از کشور، استفاده از آب‌های برگشتی، مدیریت عرضه، افزایش بهره‌وری آب، کاهش بیلان منفی مخازن زیرزمینی، اولویت‌‌بندی مصارف و کاهش آلودگی منابع آب ضروری است تا توانایی تامین نیازهای آبی ایجاد شود.

مهسا زحمتکش

انتهای پیام/