به گزارش سایت خبری«رازق»: یادداشتی از سعید تقدیری استاد زبان و ادبیات فارسی به مناسب آغاز زمستان و شب یلدا

می گویند اسطوره ها حاصل ضمیر ناخودآگاه جمعی مردمان یک سرزمین است که از گذشته های دور، سینه به سینه و نسل به نسل گشته تا امروز به ما رسیده است. اسطوره ها باورهای بسیار کهنی هستند که نه یک شبه و چند شبه بلکه شکل گیری آن گویا قریب به چندین هزار سال و توسط چند صد نسل اتفاق افتاده است و شاید آن را بتوان حاصل ترس و حیرت مردمان باستان در برابر پدیده های طبیعی دانست؛ از آنجایی که بشر اولیه، اطلاعات بسیار ناچیزی از پدیده های طبیعی چون زلزله، توفان، سیل، مرگ، شب و... داشته و ابزار علمی و مستندی برای تجزیه و تحلیل اینگونه پدیده ها نمی شناخته، همواره سعی می کرده است تا با ساختن داستان ها و افسانه های خیالی، توجیهی در ذهن خود بسازد تا با پناه بردن به آن بتواند از ترس و حیرتش بکاهد.

شاید به همین دلیل است که اسطوره های هر سرزمینی کارکردها و ویژگی های منحصر بفرد خود را داشته و با توجه به ریشه های اساطیری مردمان آن سرزمین، به صورت بومی ارائه می شود؛ همین امر باعث ایجاد تنوع در وضعیت معیشتی، نوع پوشش و خوراک و سایر تفاوت های فرهنگی و اخلاقی در میان کشورهای مختلف شده است.

کشور ایران با توجه به غنای اساطیری و تاریخی خود، آداب و رسوم آیینی بسیاری دارد که برخی از آن ها چون نوروز و یلدا هنوز جایگاه خود را در میان ایرانیان حفظ کرده است. تحقیقات گسترده ای که تا امروز راجع به یلدا صورت گرفته، به خوبی تاریخچه و فلسفه وجودی این شب طولانی را بیان می کند؛ با این حال نکات نمادین فراوانی درباره آیین بزرگداشت شب یلدا، می توان برشمرد که هر کدام بر پایه مبانی اساطیری ایران شکل گرفته و رنگ و بویی ملی به خود گرفته است.

لازم است آنچه درباره یلدا گفته می شود، برپایه نمادپردازی و با توجه به ساخت ها و تجربه های اجتماعی-معیشتی مردمان ایران باشد. بر این اساس به راستی یلدا را می توان مظهر صبر، ایستادگی، اتحاد، ظلم ستیزی و عاقبت بخیری ایرانیان در برابر دشمنان دانست.

علاوه بر این مهم ترین شاخصه ای که در یلدا می توان دید، وجود تضاد و پارادوکسی است که بین عناصر و نمادهای آن دیده می شود. تضادی که بر پایه «ثنویت» و یا به عبارت دیگر بر اساس جهانی دو قطبی شکل گرفته است.

در مبانی اساطیری ایران، مبحث «ثنویت» -به معنی تقابل دو نیروی مثبت و منفی در برابر هم- جایگاه ویژه و منحصر بفردی دارد؛ چنانکه تمام نیروهای اهریمنی و پلید متعلق به جهان تاریکی، و تمام نیروهای خوب مربوط به جهان روشنایی است و این دو نیرو در جنگ و جدالی طولانی و به قصد نابودی یکدیگر، به مبارزه با هم می پردازند. در این میان هر نیرویی که بتواند قدرت و اهرم فشار بیشتری را  وارد کند، در نهایت به پیروزی ابدی دست خواهد یافت. با توجه به این که شب همواره توأم با تاریکی و ترس بوده، گذشتگان شب را نیز از پدیده های اهریمنی می دانستند؛ به همین جهت در یلدا که طولانی ترین شب سال است، -نیروهای پلیید اهریمنی قدرت بیشتری دارند تا بتوانند به عالم روشنایی و نیروهای پاک خداوندی بتازند؛ لذا ایرانیان به صورت نمادین در بلندترین شب سال، دور یکدیگر جمع شده و شب را به خوردن آجیل، انار و هندوانه، همچنین گپ زدن و شادی و شگون می گذراندند.

لازم به ذکر است که استفاده از میوه های پرباری چون انار و یا خوردن آجیل که هر دو پُر دانه اند و پربار، نمادی است برای مبارزه با کم مایگی اهریمن؛ نمادی که می تواند مظهر اتحاد ایرانیان در مقابل دشمنان و نیز رمز مقاومت و ظلم ستیزی باشد که در نهایت، این ایستادگی، منجر به پیروزی و عاقبت بخیری می شود. ایرانیان با تفأل به دیوان حافظ می خواهند زودتر، خبرهای خوش آینده را بخوانند و معمولا آنچه از دیوان حافظ خوانده می شود را به فال نیک می گیرند؛ چراکه قرار است از دل سیاهی شب یلدا، خورشید به دنیا بیاید. اصطلاح فارسی «شب چله» هم از نام‌های دیگر یلداست و علت نامگذاری آن به «شب چله» آن است که «چله» در لفظ به معنی «منسوب به چهل» از لغات مربوط به آیین‌های زایش و مرگ است.

در واقع دو چله در آیین‌های قدیم وجود داشت: یکی «چله بزرگ» -از اول دی تا دهم بهمن (چهل روز)-  و دیگری «چله کوچک» - از دهم بهمن تا آخر بهمن(بیست روز)- که شب چله بزرگ، شب شروع زمستان بود. اصولا واژه چله با زایمان و ولادت مربوط است: چله زن آبستن، چله کودک نوزاد، و همین طور با تولدی دیگر یعنی مرگ مربوط است: چهلم متوفی، چله صوفیان هم در حقیقت آیینی برای رسیدن به تولد دیگر بوده است.

همانطور که امروزه برای افراد در شب تولدشان جشن می گیرند، یلدا نیز به مناسبت جشن تولد خورشید برگزار می شود. این مضمون را می توان در معنای لغوی واژه سریانی یلدا که به معنی زایش و ولادت است نیز مشاهده کرد.

زایش خورشید در شروع زمستان، اتفاق و تحول بسیار مهمی است که خبر از پایانی خوش دارد و سرانجام منجر به پیروزی گرما بر سرما و فسردگی و در نتیجه آغاز بهار طبیعت می شود؛ همچنین این پیروزی را می توان نمادی برای غلبه خیر بر شر و نور بر ظلمت دانست و این هر دو با خورشید در ارتباط اند.

ایرانیان باستان تجلیات خداوند را به صورت نور می دانستند و اعتقاد داشتند که نور خداوندی در زمین و آسمان وجود دارد. این نور در زمین، درون آتش و در آسمان ابتدا در خورشید، سپس در ماه و بعد در ستارگان قرار دارد. ازین روی اهمیت ویژه ای برای خورشید قائل بوده و با تقدس و احترام به آن نگاه می کردند. این مهم باعث شده که نمادی از خورشید در سفره های یلدایی ما ایرانیان قرار گیرد و آن هندوانه شب یلداست. هندوانه مظهر خورشید سرخ است. با توجه به اینکه هندوانه میوه ای زمستانی نیست و تهیه و نگهداری آن در گذشته با سختی های بسیاری همراه بوده ولی باز هم ایرانیان به تهیه هندوانه های گرد، سنتی و بومی ایرانی می پرداختند.

توجه به نور در دل تاریکی، اتحاد و همدلی، شادی و شگون به قصد مبارزه با فسردگی، همه و همه می تواند درس هایی باشد که ما ایرانیان در کنار سفره های یلدایی خود بیاموزیم و به دیگران نیز یاد دهیم.

انتهای پیام/ز